Menu Expand

Philosophische Werke des 15./16. Jahrhunderts

Eine Chronik

Herausgeber: Regenbogen, Arnim

Chronik der Philosophischen Werke

2025

Zusätzliche Informationen

Bibliografische Daten

Abstract

Die »Chronik der philosophischen Werke« ist ein Lexikon von ganz besonderer Art: Sie gibt annotierte Übersicht über die zeitliche Nähe (oder auch Ferne) der Erstveröffentlichungen bedeutender philosophischer Schriften und Werke seit Gutenbergohne eine vorlaufende Einordnung und Sortierung der einzelnen Titel nach Schulen, Richtungen oder anderen Kriterien.. Die »Chronik« gibt für jedes aufgeführte Werk eine kurze Inhaltsangabe und gliedert sich – anders als andere Lexika, die die Werke entweder nach Autorennamen oder nach dem Titel in alphabethischer Folge auflisten – nach dem Jahr der Erstveröffentlichung im Druck. Damit wird zugleich der Blick auf das Umfeld aller bedeutenden philosophischen Publikationen eröffnet, die zeitnah oder zeitgleich oder kurz darauf hier oder dort erschienen waren und so allgemein zugänglich wurden. Dies ermöglicht überraschende Erkenntnisse über die philosophische Publikationslandschaft eines bestimmten Zeitabschnitts und den Nachvollzug neuer, bisher unbeachtet gebliebener Querverbindungen oder wechselseitiger Einflüsse, die seit der Einführung des Buchdrucks den Diskurs sehr viel offener und umtriebiger bestimmten und belebten als in den alten Zeiten der Klosterhandschriften. Der Band umfasst neben einer Einführung in die Epoche Hinweise auf und Kurzbeschreibungen der wichtigsten philosophischen Werke des 15. und 16. Jahrhunderts.Arnim Regenbogen ist außerplanmäßiger Professor im Ruhestand an der Universität Osnabrück. Er ist u.a. Mitherausgeber des »Wörterbuchs der philosophischen Begriffe (PhB 500) und der »Enzyklopädie Philosophie«.

Inhaltsverzeichnis

Zwischenüberschrift Seite Aktion Preis
Cover U1
Inhaltsverzeichnis 5
Vorwort 7
Herausgeber und Mitarbeitende 9
Einleitung 11
1. Philosophie in chronologischer Ordnung? 11
2. Zur Werkorientierung nach Jahreszahlen 12
3. Zur Rolle philosophischer Gelehrsamkeit seit dem Mittelalter 13
4. Literarische Formen der Überlieferung des Wissens 14
I. Philosophie im 15. Jahrhundert 19
I.1 Quellen des Platonismus und des Aristotelismus (Plethon, Bessarion, Georg von Trapezunt, Valla) 19
I.2 Das Erbe der Schrifttradition und Kritik (Pico della Mirandola, Ficino, Raymund von Sabunde, Agricola, Reuchlin) 22
I.3 Freiheit und Unsterblichkeit (Valla, Ficino, Erasmus) 24
I.4 Glauben und Wissen (Thomas von Aquin, Duns Scotus, Cusanus) 25
I.5 Das neue Bild vom Menschen (Manetti, Pico della Mirandola) 27
Ersteditionen und Erstdrucke im 15. Jahrhundert 29
Valla, Lorenzo: De libero arbitrio 29
Plethon, Georgios Gemistos: De platonicae et aristotelicae philosophiae differentia 29
Nikolaus von Kues (Cusanus): De docta ignorantia 30
Nikolaus von Kues (Cusanus): De coniecturis 31
Valla, Lorenzo: Panegyricon de vero bono 31
Nikolaus von Kues (Cusanus): De quaerendo deum 32
Nikolaus von Kues (Cusanus): Idiota de sapientia 32
Nikolaus von Kues (Cusanus): De visione Dei 33
Georg von Trapezunt: Comparationes philosophorum Aristotelis et Platonis 35
Manetti, Giannozzo: De dignitate et excellentia hominis 35
Nikolaus von Kues (Cusanus): De beryllo 36
Nikolaus von Kues (Cusanus): De possest 37
Thomas von Aquin (1225–1274): Summa theologica 37
Lactantius, Caecilius Firminianus (gest. um 330 n. Chr.): De opificio Dei 38
Lactantius, Caecilius Firminianus (gest. um 330 n. Chr.): Divinae institutiones 39
Augustinus, Aurelius (345–430): De civitate Dei 39
Petrus Lombardus (ca. 1095–1160): Libri IV sententiarum 40
Bessarion, Basilios: In calumniatorem Platonis 41
Bernhard von Clairvaux (1090–1153): De diligendo Deo 41
Cicero, Marcus Tullius (106–43 v. Chr.): Scripta philosophica 42
Aristoteles (384–322): De anima 43
Bonaventura (Giovanni de Fidanza, 1221–1274): Breviloquium 44
Diogenes Laertius (2./3. Jhdt. n. Chr.): De vitis dogmatis et apophtegmatis clarorum philosophorum libri X 44
Duns Scotus, Johannes (1265–1308): Ordinatio 45
Aristoteles (384–322): De caelo 46
Lotario di Segni, gen. Lotharius Cardinalis (ca. 1160–1216, ab 1198 Papst Innozenz III.): De miseria humanae conditionis 47
Boethius, Anicius Manlius Torquatus Severinus (470–525): De consolatione philosophiae 47
Seneca, Lucius Annaeus (ca. 4 v. Chr.–65 n. Chr.): Dialogi 48
Seneca, Lucius Annaeus (ca. 4 v. Chr.– 65 n. Chr.): Epistulae morales ad Lucilium 50
Alexander von Hales (ca. 1185–1245): Summa universae theologiae 52
Aristoteles (384–322): Physica 52
Thomas von Aquin (1225–1274): De ente et essentia 53
Lullus, Raimundus (ca. 1232–1316): Ars generalis ultima 54
Aristoteles (384–322): Analytica priora 54
Aristoteles (384–322): Topica 55
Ficino, Marsilio: Theologia platonica 55
Platon (427–347): Opera 56
Aristoteles (384–322): Opera 57
Raymund von Sabunde (Sibiuda, gest. 1436): Liber creaturarum 58
Pico della Mirandola, Giovanni: Conclusiones philosophicae, cabalisticae et theologicae 59
Nikolaus von Kues (1401–1464): Opera 60
Wilhelm von Ockham (1285–1349): Summa logicae 61
Ficino, Marsilio: De vita libri tres 62
Pico della Mirandola, Giovanni: Heptaplus 63
Anselm von Canterbury (1033–1109): Proslogion 63
Plotinos (ca. 204–270): Enneades 64
Petrarca, Francesco (1304–1374): De sui ipsius et multorum ignorantia 65
Reuchlin, Johannes (1455–1522): De verbo mirifico 65
Alexander von Aphrodisias (2.–3. Jhdt. n. Chr.): De anima 66
Ficino, Marsilio: De amore sive In convivium Platonis 67
Pico della Mirandola, Giovanni (1463–1494): Commentationes Joannis Pici Mirandolae 68
Duns Scotus, Johannes (1265–1308): Tractatus de primo principio 69
Valla, Lorenzo (1407–1457): Repastinatio totius dialecticae et philosophiae 69
II. Philosophie im 16. Jahrhundert 71
II.1 ''Philosophie'' in unterschiedlichen Wissensformen und Künsten 72
II.2 Okkulte und esoterische Quellen (Reuchlin, Agrippa von Nettesheim, Paracelsus) 73
II.3 Weisheit nach Menschenmaß (Erasmus, Bovillus, Agricola, Nizolio, Montaigne, Sanchez) 74
II.4 Die Überwindung des geozentrischen Weltbildes (Kopernikus, Kepler, Bruno) 76
II.5 Schöpfungslehre und Metaphysik (Bovillus, Nizolio, Suárez) 78
II.6 Reformation: Glaubensannahmen und ethische Konsequenzen (Erasmus, Luther, Melanchthon, Zwingli) 79
II.7 Seelenlehre und Willensfreiheit (Reformatoren, Pomponazzi, Vives, Patritius) 81
II.8 Natur und Geist (Pomponazzi, Fracastòro, Cardano, Telesio, Patritius) 83
II.9 Staatstheorie und Gesellschaftskritik (Erasmus, Morus, Luther, Machiavelli, Botero, Bodin, La Boëtie) 84
Philosophische Texte: 16. Jahrhundert 87
Erasmus von Rotterdam, Desiderius: Enchiridion militis christiani 87
Bovillus, Carolus (de Bouvelles/Bouillé/Bovelles, Charles): Libellus de Nihilo 88
Bovillus, Carolus (de Bouvelles/Bouillé/Bovelles, Charles): Liber de sapiente 88
Erasmus von Rotterdam, Desiderius: Moriae encomium 90
Agricola, Rudolf (1444–1485): De inventione dialectica 91
Morus, Thomas (More, Sir Thomas): Utopia 91
Pomponazzi, Pietro: Tractatus de immortalitate animae 94
Reuchlin, Johannes: De arte cabbalistica 94
Luther, Martin: Sermon von den guten Werken 95
Luther, Martin: Von der Freiheit eines Christenmenschen 96
Luther, Martin: Von weltlicher Obrigkeit 97
Erasmus von Rotterdam, Desiderius: De libero arbitrio 98
Luther, Martin: De servo arbitrio 98
Zwingli, Huldrych: De providentia Dei 99
Agrippa von Nettesheim, Heinrich Cornelius: De occulta philosophia 100
Vives, Juan Luis: De disciplinis libri XX 101
Machiavelli, Niccolò (1469–1527): Il principe 102
Melanchthon, Philipp: Epitome Ethices 103
Vives, Juan Luis: De anima et vita 103
Kopernikus, Nikolaus: De revolutionibus orbium coelestium 104
Ramus, Petrus (de la Ramée, Pierre): Dialecticae institutiones 105
Fracastòro, Girolamo: De sympathia et antipathia rerum 107
Cardano, Girolamo: De subtilitate 108
Tyard, Pontus de: Solitaire premier 109
Nizolio, Mario: Antibarbarus philosophicus 109
Pomponazzi, Pietro (1462–1525): De fato 110
Pomponazzi, Pietro (1462–1525): De incantationibus 110
Cardano, Girolamo: De rerum varietate 111
Tyard, Pontus de: L'Univers 112
Telesio, Bernardino: De rerum natura 112
Paracelsus (Philippus Aureolus Theophrastus von Hohenheim – um 1493–1541): Das Buch Paragranum 113
Paracelsus (Philippus Aureolus Theophrastus von Hohenheim, um 1493–1541): Astronomia magna 114
Boëtie, Etienne de la (1530–1563): Discours de la servitude volontaire 115
Bodin, Jean: Les six livres de la république 116
Montaigne, Michel Eyquem de: Essais 117
Sanchez, Francisco: Quod nihil scitur 119
Bruno, Giordano: Della causa, principio ed uno 119
Bruno, Giordano: De l'infinito, universo e mondi 121
Bruno, Giordano: De gl'heroici furori 122
Botero, Giovanni: Della ragione di stato 122
Bruno, Giordano: De monade, numero et figura 123
Patritius, Franciscus (Patrizi da Cherso, Franceso): Nova de universis philosophia 125
Kepler, Johannes: Mysterium cosmographicum 126
Suárez, Francisco: Disputationes metaphysicae 127
Abkürzungen, Namen und Begriffe 131
Autoren und Werke 15./16. Jahrhundert 133